1918-19 yılları Osmanlı basını incelenirken İstanbul Ermeni basınının ayrıca değerlendirilmesi gerekir. Ancak, dönemin Ermeni basını bugüne kadar yeterince önem verilmemiş ve yeterince değerlendirilmemiştir.
Ermeni basını savaş sonrasında Soykırımın işlendiği birçok yayınlar yapmış ve kamuoyuna önemli bilgiler vermiştir.
Bu gazeteler, İttihatçıların duruşmalarına dair bilgiler yanında, Soykırım sürecinde Küçük Asya’nın bir çok bölgesinde gerçekleşen katliamları işlemiş, sorumluları işaret etmiş, katilleri deşifre etmiştir.
Dönemin Ermeni gazetelerinin sahifelerinde henüz gün ışığına çıkmamış birçok bilgi saklıdır.
1918-19 dönemi Ermeni Basını hala araştırmacılarını beklemektedir.
Söylediklerimize örnek olarak bu gazetelerden biri olan Aravot Gazetesini örnek gösterebiliriz: Aravot’un 28 Nisan 1919 tarihli sayısında Soykırım sanıklarının duruşmalarından haberler verilir. Giresun’da toplanan ve sefil halde bulunan, durumları günden güne zorlaşan sürgünlerden söz eder.
Soykırım sürecinde müsadere edilen yiyeceklerin geri verilmesine dair bir istek de bulunmaktadır.
Ankara Haymana Rumlarının
M. Suryan’ın Soykırıma odaklanan 1. Sahifesindeki Sürgün ve Katliam- Stanoz ve Ayaş başlıklı makalesinde Ankara’nın 800 hanelik Ermeni yerleşimi Stanos ve Stanos’dan 1 saat uzaklıktaki 20 haneli bir başka Ermeni köyü Gradz Kar (Kireçtaşı) köyündeki katliamları nakleder: “Bu iki yerleşim alanının Ermeni erkekleri sürgün edilip, tamamıyla katledilmişlerdir. Kadınları ise Türk köylerine dağıtılıp türlü işkence ve saygısızlıklara maruz bırakılmıştır. GİRİTLİ ZEKİ adındaki subay İstanbul’dan Ayaş’a sürgün edilen 23, bazı tanıklıklara göre 33 aydını Hurşit Çavuş ile Ayaş Belin’de katlettikten sonra Stanoz’a gelip kana susamışlığını gidermek için erkekleri şehirden sürgün etmiştir. Eksiksiz hepsi kayıplara karışmıştır. Sürgünlerin ilk kafilesinin bir kısmı Stanoz ve Ankara’da, diğer kısmı ise Ankara’nın biraz uzağında katledildiler. İkinci kafile de ise 50’den fazla Ermeni Protestan katledilmiştir. Katliam Stanoz’dan 1 saat yürüyüş mesafesindeki İncirce denen yerin Belören tepesindeki kayalıklarda gerçekleşmiştir. Kemikler aynı yerdeki su kuyularının içinde bulunmaktadır.”
Stanozlu çocukların katledilmelerini ve annelerin katliamlar karşısındaki çaresizliğini anlatır. Kitle katliamlarını, Katliam yerleri ve yöntemlerini yazar.
Sıvas mebusu Dr. Garabed Khan Paşayan’ın ölümü trajiktir. Paşayan gözleri oyularak katledilmiştir.
Stanos’un katilleri listeler:
Ayaş Kaymakamı[i]
Bayraktar Hasan[ii]
Polis İbrahim[iii]
Şehirli İsmail
Giritli Ziya subay
Hurşit Çavuş[iv]
Bıyığın Ali
Beypazarı Jandarması Kadir
Seraylı Hamdi
Bacılı Halil
Kütükçü Hasan
Stanoz’un Jandarması Mustafa
Gayi köylüleri
Aravod’un katiller listesi Patrik Zaven’in Exterminators listesi ile örtüşür.
Aravod, 2. Sahifesindeki Şehit Aydınların Naaşları başlıklı makalede İstanbul’dan Ayaş’a sürülen Ermeni entelektüellerinin akıbetlerine odaklanmıştır. Ermeni önderlerin katledilmelerine, atıldıkları yarıklara ve kuyulara dair bilgiler de verir. Makalede, Baş Ayaş[v] köyünün karşısındaki tepenin dibindeki yarıklarda bulunan 24 Nisan 1915 de İstanbul’dan tehcir edilen Ermeni fikir adamlarının kemiklerinin Patrikhane tarafından buradan alınarak İstanbul’a nakledilmesini istenir: “Patrikhaneden ricamız, buraya bir rahip göndermesi ve bu naaşları onun başkanlığında İstanbul’a nakledilmesidir. Eğer bunu yapmak istenmezse en azından Stanoz Ermeni Mezarlığına gömülmesi”.
Günümüzde Stanoz Ermeni Mezarlığı define arayıcıları ve yağmacılar tarafından talan edilmiştir. Mezar taşları birkaç yıl önce belediyenin bahçesine dekor olarak konulmuştu. Partikhaneye, durum ile ilgili görsel bir dosya ile birlikte en azından bu mezar taşlarının belediye bahçesinden alınarak İstanbul Şişli Ermeni Mezarlığına götürülmesini teklif ettim. “Bizde öyle şeyler çoktur.” Cevabı verildi.
Bu gün mezar taşları artık bahçede yok. Nereye götürüldüğünü bilen de yok. Bir mezarlık kaybedildi…
[i] Patrik Zaven’in Exterminator listesinin 13. Sırasında yer alır: Memduh “bey” Ayaş kaymakamı, Ayaş’ta tehcir edilen Ermeni ileri gelenlerinin katillerinden biri. [HÜSEYİN MEMDUH ÖZORAN” (1884-1958) Temmuz 1915’den itibaren Ayaş Kaymakamlığı görevinde bulunan Memduh, Mayıs 1917’de sürgünlerin toplanma yeri olan Konya Vilâyeti Muhacirin Müdîrliğine; Kasım 1917’de Develi, Nisan 1918’de Bünyan kaymakamı olarak Ermeni bölgelerinde görevlendirildi. Kemalist dönemde 1927 yılında danıştaya tayin edilen Memduh, Danıştay üyeliği, Danıştay genel sekreterliği göreviyle Kemalist dönemde 1948 yılına kadar idari yargıda “adalet” dağıttı!]
[ii] Patrik Listesinin 92. Sırasında yer alır: Bayraktar Deli Hassan Ayaş & Stanos’ta çiftçi, şu anda Stanos’ta lüks içinde yaşıyor; birkaç Ermeni genç kızını evde mahpus tuttu. Hasan Ermenilerin hayvanlarını otlatan çoban idi. Ermenice konuşabiliyor.
Hasan 70’lı yıllara kadar yaşıyor.son günlerinde çok hastadır. “Helallık” versinler diye oğullarını İstanbul’a Stanoz Ermenilerine yollar. Oğulları babaları için “helallık” isterler. Stanoz Ermenilerinden isteneni alan oğullar Ankara’ya döner ve babalarına iletirler. Hasan ertesi gün “huzur” içinde vefat eder.
[iii] Patrik Listesinin 93. Sırasında yer alır: Bayram Oğlu polis İbrahim, Ayaş’ta, yukarıdaki şahsın [Hasan]yardımcısı, Stanos’ta 600 Ermeni’yi boğazlattı; 13-14 yaşlarında on iki erkek çocuğunu ırzına geçip öldürdü.
[iv] Patrik Listesinin 75. Sırasında yer alır. Hurşid Çavuş, Makedon (İslam), polis komiseri, katil, şimdi Ayaş’ta.