Ermeni direnişlerini ve yerel Ermeni direnişçilerinin tepkilerini aktaran Murad’ın Yolculuğu (1917) yazarı Zabel Eseyan’a
Sivas Vilayeti, oldukça büyük bir coğrafyayı kapsar, günümüzde üç vilayete (Amasya, Tokat, Sivas) bölündüğü gibi, Malatya, Kayseri, Giresun, Samsun, Çorum vilayetlerinin bir bölümü de o dönem Sivas Vilayeti dahilindedir. Yoğun bir Hıristiyan nüfusa sahip olduğu gibi Hıristiyanlar ekonomik olarak da çok güçlüdürler. Hıristiyanların özellikle de Ermenilerin sahip olduğu ekonomik güce ilişkin ayrıntılı bilgimizin olduğu ender illerden biridir.[1] Vilayete dair geniş literatür bulunmaktadır.
Sivas Ermenileri tarihine ilişkin bir önemli eser de Arsen Yarman’ın yayına hazırladığı Boğos Natanyan’ın Sivas 1877 raporudur. [2] Natanyan’ın kapsamlı eleştirel raporunda
Sivas şehrinin Ekonomik yapısını tasvir ederken Ermenilerin ekonomik yapı içindeki rollerine de dikkat çekerken Ermenilerin karşı karşıya kaldığı tarihsel ayrımcılığı ve asimetrik ilişkinin altını çizer: Müslüman halkın baskısına ve ayrımcılığına işaret eder Büyüklü küçüklü tüm çocuklar sokakta bir papaz gördüklerinde, hep bir ağızdan ‘Keşiş oşoş’ diye bağırırlar. Yetişkinler de Ermenilere ‘gavur’ demeyi ağız alışkanlığı yapmışlardır. Sevgisizlik o dereceye ulaşmıştır ki, eğer bir Türk bir Ermeni’nin çarşıda aldığı malın kendisine de gerekli olduğunu görürse, almasına izin vermez. Hatta kendisi daha aşağı fiyata satın alır ki bu bir nevi haksızlıktır, çoğu zaman yeri geldiğinde de küfür eder, eziyet eder veya saldırırlar. Şunu da söyleyelim ki yerel idareciden çekinirler, ancak ne fayda, yine de halka sıkıntı vermedikleri gün olmaz. Ermeniler mülk edinmeye korkarlar. Bazıları mal sahibi olsa da bunların sayısı azdır. Zira eski zamanlarda Ermenilerin elinden pek çok malları zorla almışlar ve bugün güzelce kullanmaktadırlar…
En küçük detayla ilgilenir.Türk kadınların da yaptığı eziyet şudur ki, Ermeni kadınların mekruh olduğunu ileri sürerek onlarla yıkanmak istememektedirler. Sekiz hamam, Ermeni kadınların özel günlerde yani Cumartesi ve Salı günleri öğleden sonra yıkanmalarına izin verilmiştir.
Baskılardan dolayı göçlerden örnekler verir. Sivas’ta Ermenilere eziyetler başladığı zaman Sivaslılar, özellikle Bardizak köylüleri bu eziyetlere dayanamayarak yaşadıkları yerleri terk edip yabancı diyarlara göçmüşlerdir.
Baskılar neticesi din değiştirenler vardır: Zamanında bu köydeki Ermeni sayısı dört yüze ulaşmaktaymış. Ancak eziyetler sonucu Ermeniler istemeyerek de olsa Müslümanlığı kabul etmişlerdir. Şimdilerde kırk sekiz Ermeni hanesi kalmıştır.
Vali Ahmet Muammer: Vilayetin Soykırım mimarı
Vali Ahmet Muammer Bey’in (Cankardeş) 1913 yılında Sivas’a vali olarak tayin edilmesi Sivaslı Hıristiyanları için sonun başlangıcı anlamına gelmektedir.
Bir hâkimin oğlu ve Sivas doğumlu Vali Muammer bölgeyi çok iyi bilmektedir. Muammer’in ilk memuriyeti de Sivas vilayetinde başlar, Sivas’ın Kangal, Niksar, Aziziye gibi ilçelerinde de kaymakamlık görevlerinde bulunmuştur.[3]
30 Mart 1913’ten 1 Şubat 1916’ya kadar bu görevde kalan vali Muammer göreve başlar başlamaz, Jön Türk çevrelerinin, Osmanlı Devleti’nin Balkan ittifakı karşısında aldığı yenilgiden sonraki talepleri doğrultusunda, Hıristiyan iş adamlarına ve tüccarlara karşı bir boykot politikası başlatır. Muammer 1908’den itibaren vilayette bir İttihat kulüpleri ağının kurulmasında belirleyici bir rol üstlenmiştir. Göreve başladığında otuz iki yaşında olan vali, İTC’nin, “milli iktisat” politikasını vilayetlerde yürürlüğe koymak için ihtiyaç duyduğu yeni insan türünün bir prototipidir. Muammer, bu orta Küçük Asya vilayetinin hem valisi hem de İttihat Merkez Komitesi temsilcisidir;[4] Vali Muammer direkt olarak İttihat Terakki Cemiyeti ile doğrudan görüşerek talimatları aldığını yardımcısı Ahmet tarafından söylenir. “Vali Muammer Bey dâhiliyeye yazdığı raporlardan başka İttihat ve Terakki merkezi umumisiyle de muhabere eder, mühim meselelerimizi doğrudan doğruya bir rapor ila bu merkeze bildirirdi.”[5]
Vali ekibiyle ilçeleri dolaşarak Soykırım öncesi gerekli tedbirleri alır. Partinin militan kadrolarını genişletmek ve propagandasını yaymak ve milis gücü oluşturmak için vilayeti karış karış gezer. Katliam ekibi oluşturulmasının yanında, kendileriyle çalışamayacak idareciler değiştirilir. Bu uygulama ile bölgede görevli Hıristiyan idareciler ve güvenlik elemanları görevden uzaklaştırılmıştır. “Bu teftiş esnasında Amasya mutasarrıfı olmak üzere dört kaza kaymakamı tebdil edilmişti [değiştirilmişti][6] değiştirilen kaymakamlar muhtemelen Ermeni olmalıdır. Zira Ahmet Hilmi, Ermeniler idari mekanizmada yer almalarından şikayetçidir: “O vakitler Dahiliye nezaretinin memurin müdürü Ermeni idi, Sivas Vilayetinde Hafik, Havza, Merzifon kaymakamlari ile bir kısım komiser ve polisler onlardan intihap olunmuştu [seçilmişti].”[7]
Sivas’ta, Balkan Savaşı sonrasında tıpkı Ege sahillerinde yaşayan Rum ahali gibi, Sivas Ermenileri başta olmak üzere Sivas Hıristiyanlarının baş başa kaldıkları Jön Türklerin giderek sertleşen politikaları gereği uygulanan ekonomik boykotun Ermenileri/Hıristiyanları çökertmeye yetmediğinden Nisan ve Mayıs 1914’te Merzifon, Amasya, Sivas ve Tokat çarşılarında arka arkaya bir sürü şüpheli yangın çıkar. 1 Mayıs 1914’te şehrin önemli işyerlerinin bulunduğu Bağdat Caddesi’nde çıkan yangında 85 dükkân, 45 ev ve üç han yanıp kül olur. Merzifon, Amasya ve Sivas’ta üç büyük un değirmeni de yakılıp yıkılır.[8]
Amasya, Selağzı 12 Mart 1914 ve 21 Temmuz 1915
Özellikle 21 Temmuz 1915 tarihli ikinci yangının sürgün sonrası boşalmış haldeki Ermeni evlerinin bulunduğu mahallelerde gerçekleşmiştir.
Günümüzde Selağzı, Yavuz Sultan Selim meydanıdır. Ermeni Soykırımına baltası ile katılan Gabaş Ali’nin baltası resmedildiği heykeli bulunmaktadır.
Amasya ikinci defa sürgün sırasında yakılır. 1900 doğumlu Minareciyan ikinci yangın sırasında ölüm yoluna koyulduğunun ilk gecesidir. “Başımı gökyüzündeki parlak ışığa çevirmiştim. Gündoğumu olabilirmiydi? Büyükanneme döndüm ve fısıldadım, ‘Sabah mı oldu?’ ‘Hayır Ester, güneş değil, Amasya’da yanan evler. Duman ve tıpkıı bir yaz gecesi dolaşan ateşböcekleri gibi uçuşan korlar havayı doldurdu.”[9]
Mayıs 1914 ve Ocak 1916 Tokat
1914’teki ilk yangında Çarşı’nın büyük bir kısmı ve kent merkezinde 3 han ve 100’e yakın dükkan yanmıştır. Dükkanların çoğu o dönemde bakırcılık, satencilik, ipek ticareti, boyacılık yapan Ermenilere aittir. 1916’daki yangında da evler, dükkanlar ve bir han zarar görür.
Ahmet Muammer’in Malta dosyasında “Toplu katliamlardan önce Erzurum’a giderek Ermeni illerinin valileriyle müzakereye katıldı. Mahmut Kâmil Paşa’nın başkanlığındaki bu toplantıda Ermeni unsurunun imha edilmesi kararı alınmıştı.” notu yer alır.[10]
Muammer bütün Ermeni erkeklerini öldürdükten sonra, Ağustos ortalarına doğru büyük bir ziyafet vererek başarısını kutlar. Muammer 31 Temmuz’da Bahaeddin Şakir tarafından düzenlenen ve Erzurum, Trabzon, Harput ve Sivas gibi bölge valilerinin de katıldığı bir toplantıya gitmiştir. Bu toplantının operasyonların ilk aşamasını değerlendirmek üzere yapıldığı düşünülebilir.[11]
Vali Muammer , Diyarbakır ve Trabzon valileri gibi aynı zamanda Teşkilât-ı Mahsusa’nın bölge lideridir. İttihat ve Terakki Cemiyetinin fanatik bir üyesi ve Diyarbakır Valisi Dr. Reşit gibi fanatik Türkçü olması Sivas Vilayetini de Diyarbakır, Malatya ve Der Zor gibi mezbaha vilayetlerine çevirmiştir.
Ateşkes sonrası oluşturulan Hasan mahzar başkanlığındaki Tedkik-i Seyyiat Komisyonu raporunda, Sivas Ermenileri tehcir edilirken Muammer Bey’in halka şöyle seslendiği “Evinde Ermeni saklayan her Müslüman evinin önünde asılacaktır!’’ dediği ve bu sözlerin Şeyh Yayınevi tarafından basılan vilayet gazetesinde yayınlandığı yer alır. Hasan Mahzar’ın raporda Çanakkale’de savaşan ve savaş gazisi olan 52 Ermeni askeri Muammer Bey’in emriyle zorla bir amele taburuna kaydedildiği bilgisi yer alır. Bu kayıt onlar için ölüm anlamına gelmektedir.[12]
Muammer uygulamalarından dolayı ateşkesten sonra tutuklanarak Malta’ya gönderilir. Ancak, İngilizler başta olmak üzere Batının 25 Mayıs 1915’te verdiği “insanlığa karşı işlenen suçların yargılanacağı” sözünü yerine getirmemesiyle serbest bırakılır. Muammer, Kemalist dönemde mebus tayin edilmiş ölene kadar mebusluğu sürdürmüştür.
Muammer’in yardımcısı ve suç ortağı Ahmet Hilmi de özel bir İttihatçıdır. “Nisan [1913] ortalarında henüz yer yer karlı olan Anadolu’nun yayla şehri olan Sivas’a gelmiş bulunuyordum, O sırada vilâyeti esaslı iki mesele işgal, ediyordu. Asayiş, ekalliyetler [Azınlıklar] politikası…” sözleri, vilayete belli bir misyon ile görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Ahmet Hilmi’de Kemalist dönemde üst düzey görevlerin yanı sıra mebus tayin edilir.
Sivas’a Soykırımın ayak seslerinin, Bölgedeki Başpiskoposluğa tayin edilen Sahak Odabaşıyan’ın katledilmesiyle duyulmaya başlandığını söyleyebiliyoruz: 20 Aralık’ta Sıvas’a gelen Odabaşıyan’ın hemen arkasından, Dahiliye Nazırı tarafından 21 Aralık 1914’te Muammer’e gönderilen şifreli bir telgrafta[13] “[Odabaşıyan’ın] Ermeniler arasında kargaşa çıkarmayı planladığını düşünmek için ciddi nedenler olduğu” ve validen “gelir gelmez onu gözetim altına almasını” talep edilir. Piskoposu izleme görevi çeteci birliklerinin komutanı Halil Bey’e, Uzunyayla Çerkezlerinden Emirpaşaoğlu Hamid’e ve çeteciler Bacanakoğlu Edhem, Kütükoğlu Hüseyin ve Zaralı Mahir’e verilir. Bu kişiler 1 Ocak 1915 sabahı Odabaşıyan’ı Şuşehri ile Refahiye arasındaki yolda, Ağvanis köyü yakınlarında öldürürler. Odabaşıyan’ın şoförü Arakel Arslanyan’ın da öldürüldüğü bu cinayetten sonra yapılan soruşturma, çarpıcı bir ikiyüzlülük örneğidir. [14] Suşehir Kaymakamı Ahmet Hilmi raporunda, cinayetten Erzincan bölgesi Ermenileri ve Rumlarını sorumlu tutar.
Mr. Horburg olmak üzere Hıristiyanlara yönelik ardı ardına birçok faili meçhul(!) cinayetler birbirini izler.
Seferberlik Hıristiyanları özellikle Ermenileri sindirme aracı olarak kullanılmaktadır.
8 Şubat’ta, Suşehir kazasına bağlı Pürk [Yeşilyayla][15] köyünün, yeni kurulan bir çeteci birliği tarafından şüpheli bir şekilde yakılıp yıkıldığını öğrendiklerinde daha da artar; Sahak Odabaşıyan’ı öldüren adamlardan biri olan Zaralı Mahir de bu birliktedir.
Çok sayıda erkeğin öldürüldüğü Pürk katliamının sembolik bir anlamı vardır zira bu köy Abdülhamid döneminde bir Ermeni fedai merkezi olarak nam salmıştır.
Vali Yardımcısı Ahmet Hilmi, Köylerin Teşkilat-ı Mahsusa birliklerince basılması ve muhasaraya alınması köylerin boşaltılması ve birbirleriyle irtibatını kopartmak için bahaneler üretir. Provakasyon, baskı ve sürgün Soykırım zincirin halkalarından biridir. Ortak uygulama başında asker kaçakları ve silah aramaları bahanesiyle köylerin basılmasıdır. Silah aramaları Müslümanlar için bir başka sömürü ve geçim kaynağıdır; yönetim Ermenilerden getirmelerini istedikleri silahları Müslümanlardan satın alıp kaymakamlığa teslim etmektedirler.
Suşehir kaymakamı Ahmet Hilmi Pürk Köyünün sürgününe çok önem vererek uzun uzun anlatır. Provakasyon ve hemen ardından baskı ve sürgünün bahanesinin hazır olduğunu göstermesi bakımından ilginçtir.
Direnişler
Şabinkarahisar’da Ermeniler önemli bir direniş gerçekleştirdikleri gibi, Sivas Vilayeti, aynı zamanda Karahisar Direnişin kırılmasından sonra da Murad ve arkadaşlarının güçleri oranında direnişi sürdürdükleri bir bölgedir. Bölge kişisel ve toplu direnişlere de sahne olmuştur.
Şarkikarahisar / Şabinkarahisar Direnişi
Şabinkarahisar’ın Ermeni halkı, baskılara karşı ve Türklerin niyetini anladıklarından silahlarını kuşanıp şehri çevreleyen kaleye çıkarak direniş sergilediler.
Mart’ta Sivas vilayetinin kuzeydoğusunda Pontus dağlarının yamacında bulunan Şabinkarahisar Ermenileri Türk askerlerinin iaşesini sağlamayı reddetttiler. Hükümet ileri gelen 200 Ermeniyi tutuklayarak öldürttü. İşlenen bu cinayetler ve komşu köylerden gelen katliam haberleri, Şabinkarahisarlı Ermenilerin savunma örgütlemek üzere Haziran’da kalede siperlenmelerine yol açtı. Ermeni mahalleleri Hınçak ve Taşnak liderlerinin komutası altında direnişe geçerek, Şabinkarahisar halkı kaleye kapandı. Çatışmalar iki hafta sürdü. Türkler Erzurum’dan takviye talep ettiler: Toplarla donatılmış 600 kişilik düzenli birlik, 150 kişilik bir çete ve Giresun garnizonu kuşatmaya katıldı. Fedai Lukas’ın (Gugas) önderlik ettiği Ermeniler cephane ve su kıtlığına rağmen sekiz gün daha dayandılar. Lukas bundan sonra gruplar halinde dağlara kaçmaya çalışmanın gerekli olduğunu düşünerek bu yönde karar vermişti. Ne var ki içlerinden pek azı dağlara ulaşabildi, bunlar direnişi bir kaç ay daha sürdürebildiler. Türkler kaleye girdiklerinde sadece kadın ve yaşlıları bulmuş ve hepsini katletmişlerdi. Hayatta kalanlardan az sayıda kadın haremlere götürüldü.[16]
Vali Yardımcısı Ahmet Hilmi, Şabinkarahisar Direnişi sırasında, Direnişin kırılmasında görevlendirilmiştir. Ahmet hilmi, direnişin kırılmasına büyük önem verir. Direnişin kırıldığı günü dönüm noktası olarak niteler: “16 Haziran 1915 tarihi, Anadolu’da bir dönüm noktasıdır… Kaleden çıkmağa muvaffak olan Ermenlier, Tamzara’dan sonra dağlara vurmuşlar, çete savaşları ile daha bir müddet hükümeti işgal etmişlerdir, Karahisar vakasının başlangıcından sonuna kadar asker, sivil ve jandarma kuvvetlerinden kaybımız seksen dört şehit ve yüz kırk yaralıya mal olmuştur. Bu rakamlar hadisenin ehemmiyetini gösterir kanaatindeyim…”[17]
Wartkes Tewekelyan’ın direnişin sonunu nakledişi trajiktir: “Beş bölük asker tahminen saat onbirde kaleye girdi. İnsanlara bakmadan ana girişleri işgal ettiler. Bir sinyal verildi ve asıl savaşçı güçler saldırıya geçtiler. Onlardan hemen sonra çevre köylerden başıbozuk gruplar kaleye girdiler. Köşe bucak her yeri araştırdılar. Korkudan şaşkın insanları yakaladılar, kadınları dövdüler, küpelerini kulaklarından kopardılar ve bir yüzük alabilmek için parmaklarını kestiler. Süt çocuklarını annelerinin göğsünden alıp kale duvarından aşağıya attılar. Taşlarla ihtiyar erkeklerin kafasını kırdılar. Bu kan gölü birkaç saat sürdü.
Nihayet kalede yüksek rütbeli bir Türk göründü. Cinayet ve yağmalama sona erdi. Bu Türk’ün emri üzerine tüm ihtiyarlar ve onüç yaşın üzerindeki oğlanlar oradan sürüldü. Hayatta kalan kadınlar ve çocuklar dağın altındaki ovaya götürüldü ve kiliseye kapatıldılar… Askerler ihtiyarları ve çocuklan çifter çifter sıraya dizdiler ve onları dağdan aşağıya sürdüler. İlk çiftler dağın eteğine ulaştığında dar geçidin her iki tarafına toplanmış olan kudurmuş bir Türk güruhu tarafından taşlarla karşılandılar…”[18]
Şabinkarahisar’da katliam için yerel çeteler yetmez Pontos’tan Topal Osman Ağa çağrılır: Osman’ın yakın adamlarından Gençağa yıllar sonra Karahisar katliamını anlatırken yaptıkları karşısında halen kendini toparlayamamıştır:
” – Şebinkarahisar’a niye gittiniz?
– Hiç sorma evladım! En büyük kötülüğü, vicdansızlığı orada yaptık Ermenilere karşı.
– Ne gibi şeyler yaptınız dede?
– Oğlum, anlatmaya utanıyorum. İnsanların, kadınların, çocukların çığlıkları hâlâ kulaklarımda. Allah günahlarımızı affetsin!
– Ne yaptınız ki dede?
Oğlum, bize Kaliser’de Ermeniler isyan etmiş dediler. Trabzon’da, Gümüşhane’de, Giresun’da ne kadar hapishane varsa tümünün kapılarını açtı Osman Ağa. Söylediği tek şey vardı: Düşün peşime! Benimle gelin! Ermen ileri buralardan temizleyeceğiz. Mallarını, mülklerini, tarlalarını sizlere dağıtacağım. Böylece kalabalık bir ordu gibi Kaliser’e vardık. Yakıp yıkmaya, çelik, çoluk, genç, yaşlı, kadın, kız demeden öldürmeye başladık. Sokakta rastladıklarımızı öldürdük; evlere, kiliselere saklananları, sığınanları gaz döküp yaktık.
– insanları yakarken hiç vicdan azabı çekmedin mi dede?
– Çekmez olur muyum evladım! Hele bir olay var ki, gözlerimin önünden hiç gitmez korkunçluğu: Yüzlerce Ermeniyi kiliseye doldurup, üzerlerine gaz döküp yaktık. Sırtları alev almış yanarken, kilisenin demir parmaklı pencerelerinden ellerini bize doğru uzatarak yalvarmaları, patlayacakmış gibi olmuş gözlerinin kocaman yuvarlaklıklarını, o gözlerden çıkarak içime işleyen, insanlığımı delen, öldüren utanç oklarını, vicdansızlık oklarını asla unutmam!
– O esnada sen ne yapıyordun?
– Osman Ağa’nın yanında durup yanan insanlara bakıyordum… “[19]
Topal Osman Ağa, geçtiği yerler artık ölümün hüküm sürdüğü yerlerdir.
Ankara’ya giderken yolumuzun üzerinde ne kadar Ermeni köyü, kasabası varsa yine yakıp yıktık. Özellikle Merzifon’da.
– Merzifon’un ne özelliği vardı dede?
– Merzifon’un Ermeni ahalisi çoktu. Önümüze geleni kurşunladık. Evlere doldurup doldurup yaktık. Adeta taş üstünde taş bırakmadık.”[20]
Fedai Murad’ın Direnişi
Ünlü Ermeni liderlerinden Murad, Şarkışla’da etrafında topladığı bir grupla Divriği dağlarında Türklerle savaşa girişti. Arkadaşlarının neredeyse hepsi öldükten sonra Samsun’a ulaşmayı başaran Murad, burada Türk tekne sahiplerinden birini zorlayarak, kendisini izleyen Osmanlı donanmasına rağmen Batum’a ulaştı.[21]
Türklerle sayısız muzaffer çarpışma ve çatışmadan sonra, Murad 1915 yılının sonbaharında Samsun’a doğru yönelmiş. Katılan yedi Ermeni ve üç Rum’la Murad’ın çetesi büyümüş. Samsun’dan pek uzakta olmayan Çamalan köyüne ulaştıklarında, Konstantin isimli önde gelen bir Rum tarafından karşılanmışlar… Murad ve yoldaşları, Konstantin ve ailesiyle birlikte Samsun’a doğru yollarına devam etmişler.
Grup sonunda Karadeniz yakınındaki Hoca Dağı ormanlarına ulaşmış. Burada saklanmaya devam ederken, bölgeyi araştırmak ve bir kaçış yolu bulmak üzere keşif kolları göndermişler. Yiyecek ve cephane stoklarını tamamlayan cesur savaşçılar, bir gece hızla deniz kıyısına inmişler. Burada, demir atmış bir yelkenli bulmuşlar ve beş kişilik Türk mürettebatla birlikte yelkenliyi ele geçirmişler. Malzemelerini yüklemişler ve yelken açarak Batum’a ulaşmışlardır.
Diğer Direnişler
Sivas Vilayeti’nde, Duzasar, Gevra, Horsan, Khantzod vb. yerlerdeki Ermeniler, savaşın ilk başlarında ırklar arası bir çatışmanın patlak vermesini engellemek için mümkün olan tüm fedakârlığı yaptı; ancak benimsedikleri pasif direniş tavrının hiçbir biçimde işe yaramayacağını anladıklarında silahlandılar ve Gürün, Gemerek, Divriği, Keçi Mağarası, Mancılık ve diğer yerlerdeki memleketlilerinin desteğiyle Müslüman asker ve çetelere karşı günlerce savaşarak aynı şekilde karşılık verdiler.[22]
Pürk Köyü baskını sırasında Bizik’in tek başına 2 günlük silahlı direnişi de dikkate değerdir. Şebinkarahisar piskoposu Vağinag Torigyan’ın İTC delegesi ve Ahmet Hilmi karşısında dik duruşunu ve Şabinkarahisar hükümet konağındaki tutuklular katledilirken, Karnik Beyleryan’ın jandarmanın tüfeğini ele geçirip jandarma komutanını ve yardımcısını vurmasını da eklememiz gerekiyor.
Sivas’ın zengin Şahinyan ailesi, baba, oğullar ve on dört yaşındaki bir kız çocuğu olan Hanım, onları ele geçirmek isteyen görevlilerden kaçtılar ve dar bir dağ geçidinde dört saat boyunca oldukça kalabalık bir güce karşı savaştılar. Ancak mermileri bitince öldürüldüler.[23]
Sivas Gürünlü Karapet Hambardzumi Azaryan, Çarşamba ve Niksar’da içinde bulunduğu direniş birliklerini, nakleder. Direnişlerde Hıristiyanlar ortak davranmaktdırlar. “Yozgat tarafına geri döndük. Bizim grupla Rum Dimitri’nin grubu da birleşti, ortak güçlerle Rum kızlarını bir Türk beyinin zorbalıklarından kurtardık. Bu Samsun yakınlarındaki Çarşamba’daydı. Sonra Niksar kasabasına gittik; orada haremde Ermeni kızları vardı. Onları da kurtardık. Aslan beyle çatışmaya girdik[24]; Türk hükümetinin ajanıydı. Biz kırk dört kişiydik. Dört taraftan kuşatıldığımızı duyduk. Çatışma başladı. Bizim taraftan sadece Dimitri’nin kardeşi Anastas şehit oldu, Türk tarafındansa yüzlercesi. Ermeni ve Rum kızlarına erkek elbiseleri giydirmiş halde, Çarşamba’dan çıktık, Karadeniz üzerinden, Karadeniz sahilindeki Platana’ya ulaştık. En nihayet Batum’a ulastık. Kızları yerel komiteye teslim ettik.[25]
Çarşamba kazasında faaliyet gösteren gerilla birlikleri ekseri Ermenilerden oluşmuştu. Bilhassa ateşkesin ardından Ermenilerle Pontoslular, ortak bir program takip ettiler. Çarşamba kazasındaki Ermeni birliklerinin faaliyeti de devlet tarafından Pontus Rumluğunun faaliyeti olarak kabul edilir. Çarşamba kazasında Ermeni birlikleri 1920 yılı sonuna kadar faaliyette bulunmuşlardır. Çarşamba’nın en önemli Pontus kaptanları Akça Papas ve Vasil İdi.
Başlıca reisler: Bölükbaşıoğlu, Ağlos, Eğridere köyünden Markar, Çifçi Köyünden Markaroğlu, Yovakim, Köyceğizden Haçin Usta, Todor, Kör Lazarani’nin oğlu Yuvan, Kara Yorgi, Manşeroğlu Karyani, Sarı Mayoki[26]
Sivas Sancağı’nda Yapılan Sürgünler ve Katliamlar
Sivas’ta Ermeni Soykırımı titiz bir planlamanı ürünüdür. Soykırıma kitlesel katılımın örgütlenmesi için konferanslar düzenlenir. Teşkilat-ı Mahsusa’nın şefi Bahaeddin Şakir Mart başında İstanbul’a dönerken Sivas’ta konaklayıp, İttihat Kulübünde bir konferans verir.[27]
Mart ayında, Çankırı, Harput ve Erzurumlu Jön Türk mebuslar, İTC’nin Sivasta görevlendirdiği sorumlu sekreteri Erzurumlu Gani tarafından Jön Türk Kulübü’nde ve camilerde konuşma yapmak üzere Sivas’a davet edilirler. İttihad’ın Çankırı mebusu Fazıl Berki ‘nin Malta dosyasında, konuşmaları ve tanıkları yer alır: Fazıl Berki kendi payına düşen iş için müzakerelerde bulunacağı Vali Muammer, sorumlu İttihat ve Terakki Cemiyeti Delegesi Gani ile buluşmak üzere Sivas’a gitti. Sivas İttihat ve Terakki kulübündeki toplantının ardından Ermenilere karşı açık propaganda çalışmalarını başlattı; belli başlı camilerde söylevler veriyor, Ermenilerin Türklerin doğal düşmanları olduğunu, ortadan kaldırılmaları gerektiğini uzun uzadıya açıklıyordu. Bunun kanıtı olarak, o dönemde Sivas’da Polis Komiseri (Başkomiser) olan Mehmet Rıfat’ın Mütarekeden sonra kurulan Soruşturma Komitesine verdiği bir ifade mevcuttur.[28]
Kasım 1914’te vilayet mahkeme reisi, onun emriyle Bünyan hapishanesindeki 124 mahkûmu serbest bırakır[29], bu mahkûmlar kurulmakta olan yeni birliğe kaydedilirler. 1914 sonbahar sonunda kurulan çeteci birlikleri, başta operasyonları “mümkün olduğu kadar büyük bir gizlilik içinde, daha sonra alenen” yürütürler. 2 Şubat’tan itibaren Sivas ovasındaki Ermeni köyleri, Üçüncü Ordu’dan geriye kalan askerler tarafından kuşatılır
Mart ayında gelecekte yaşanacak olayların ilk işaretleri gözlenir. En sembolik hareket 15 Mart civarında Merzifon ve Amasya’da – aralarında Gagik Ozanyan, Mamigon Varjabedyan ve Haçik Atamyan’ın da yer aldığı 17 siyasi liderin ve öğretmenin tutuklanmasıdır. 28 Mart’ta eczacı ve Taşnak lider Vahan Vartanyan 29 mart’ta vilayetin önde gelenleri tutuklanır ve katledilirler .
İttihad, 1915’in Nisan ayında Soykırımın düğmesine basar; Ermeni halkının korunmasız bırakılması için, Valiliğe, siyasi parti ve kulüplerin kapatılması , Ermeni liderlerin ve etkili kişilerin tutuklanması istenir. “Nisan içinde dâhiliyeden şu yolda mahrem bir emir tebliğ edilmiştir. ‘Teşkilâtı siyasinin ilgası, muzır görülen eşhasın, faal ve müsbet komite efradının tevkif edilmesi bildirilmişti.”[30]
Sivas’ta alınan ilk önlem Ermeni yerleşimlerinin izolasyonudur. Pürk operasyonu da bunun bir parçasıdır. 1915 Nisan başında yetkililer Sivas ile komşu köylerin ilişkisini ve irtibatını tamamen kesmek için gerekli bütün önlemleri alırlar: Hiç kimse bir saat uzaklıktaki köyde bile ne olup bittiğini bilmez hale gelir.
Direniş ve direnişe geçecek noktaların enterne edilmesi de ilk planda düşünülenler arasındadır. Bunun için mebus Mütevellizade Rasim’in [Başara] koordinasyonunda, yerelde toplanan ve cezaevinden çıkarılan kişilerden oluşturulan birliklere, Başlarında Zaralı Mahir, Halis Turgut, Emir Marşan Paşazade Hamid, Şekeroğlu İsmail, Kaymakam Pertev [Gn. Demirhan]… gibi çete başlarının bulunduğu ordu gibi jandarma üniforması giydirilen toplamda 4000 kişilik bir milis gücü oluşturulur. Bu grup özellikle Darendeli Kürtler, Kafkasya kökenli Karapapaklar ve serbest bırakılan mahkûmlardan oluşur. Bu “jandarmaların” iki bini Sivas’a gönderilirken geri kalanlar komşu köylere sevk edilir.
Bunların yetmediği durumlarda Şabinkarahisar’da olduğu gibi, yakın bölgelerden milis gücü istenir.
Bölgeden geçen çetelerden ve düzenli askeri birliklerden yaralanılır. Hatta vilayet merkezinde olası direnişler için yedek bir top bulunmaktadır ki, Şebinkarahisar Direnişinde Ermeni direnişçilerine karşı kullanılmıştır.
Sivas ölüm yolu güzergahlarının kesişme noktasında yer almaktadır. Birçok sürgün konvoyları Sivastan ileriye geçememişlerdir.
Muammer’in Malta dosyasında beş lider ve infazcıya dikkat çekilir. “Bugün Merzifon’daki Anadolu Kolejinin Müdürü Muhterem Peder G. White’dan bir telefon aldım. Dr. White bütün sürgünler boyunca oradaydı. Katliamlarla sürgünlere ilişkin olarak, aşağıda isimleri bulunan belli başlı beş lider ve infazcıya özel dikkatimizi çekmek istiyor. (Muammer Bey, Faik Bey [Öz], [Zaralı] Mahir Bey, Hüseyin Efendi, Sabit Bey [Sağıroğlu]. Muammer Bey, Sivas Vilayeti Valisi, kesinlikle kalpsiz bir alçaktır ve vilayetteki 100.000’den fazla Ermeni’nin sürülmesinden sorumludur. Dr. White bana bu adamın gaddarlıklarına dair birçok olay anlattı ve yaptığı kötülüklerden dolayı asılması gerektiğini kuvvetle vurguladı.”[31]
Sivas şehrindeki Ermeniler Mayıs 1915’e kadar hedef alınmazlar. İzolasyon ve Kızılırmak havzasındaki Ermeniler etkisiz hale getirildikten sonra Sivas Sancak merkezine sıra gelir.
Vilayet yetkilileri, Ermenilerin teslim ettiği silahları sergileyip yanlarına kışlalardaki savaş silahlarını da koyarak fotoğraf çekerler. Ermeniler haftalar boyunca şeytanlaştırılarak, imha programının uygulama aşamasına geçmek için, durumun elverişli hale getiren uygulamalara başlanır: Mayıs ayı içinde Sivas’ta, Türk ileri gelenleri ve Çerkez ve Kürt aşiret reislerinin (Koçkiri kazasından) katıldığı bir toplantı yapılır; bu toplantıda vali Ermeni halkına yapılacak muamele hakkında talimatlar verir. Vali Muammer Bâbıâli’ye de Ermenileri hainlikle suçlayan bir rapor gönderir. Kapigyan, Ellizâde Halil Bey’in “Size yapmaya planladıkları şeyleri hayal bile edemezsiniz.”dediğini aktarır.
Sıvastaki Ermeni Soykırımı Lepsius raporunda ayrıntılı özetlenir: Toplu tehcirden önce, Sivas’taki durum Trabzon ve Erzurum’daki duruma benzerdi. Köyler, örgütlü çeteler tarafindan yağma ediliyordu. Jandarmalar, silah arama bahanesiyle, evlere akın ediyor, herşeyi talan edip kadınlara tecavüz ediyor köylülere işkence yaparak paralarını alıyorlardı. Şikayet eden herkes tutuklanıyordu. Askerliğe gidecek durumda olan herkes, bedel ödeyenler dahil (kişi başına yaklaşık 800 mark), silah altına alınıyor hamal olarak ya da yol yapımında amele taburlarında çalıştırılıyordu. Hamalların [amele taburundakiler] açlıktan ya da çalışmaktan yorgun düşüp öldükleri ve yol yapımında çalışanların müslüman arkadaşları tarafından öldürüldükleri haberleri duyulunca, henüz askerliğe alınmayanların çoğu dağa kaçtı ve evleri hükümet tarafından yakıldı. Diğer vilayetlerde olduğu gibi bu vilayette de Ermeni nüfusu sistemli bir şekilde silahsızlandırıldıktan sonra tehcir edildi ve katledildi.
Köylerdeki silahsızlandırma şu şekilde gerçekleştirildi: Jandarmalar köyü ablukaya alıyor ve isteklerine göre, köylülerden 200 ya da 300 ateşli silah talep ediyorlardı. Köyün muhtarı şayet 50 tane getirse, anında köyün ileri gelenleri tutuklanıyor ve dayaktan geçiriliyordu. Sivas ilinde silahları teslim etmek için 5 saat süre verildi. Şayet evlerde silaha benzer birşey bulunduğu takdirde, evler yakılıyor ve de ev sakinlerinin hepsi birden öldürülüyordu.
Daha sonra, ilin ileri gelenleri ve Taşnaklar tutuklandı. Sivas’ta 1200, Şebin Karahisar’da ise 50 kişi tutuklandı ve sorgusuz sualsiz sürgün edildi. Yetkililer, arama yaparken herhangi bir yazı veya mektuba el koyarak, bunlar aracılığıyla hükümet karşıtı emelleri ve de tasarıları ispatlamak amaçlıyorlardı. Hiç birşey bulunmamasına rağmen, yetkililerce Ermenilerin evlerinde binlerce bomba ve tüfek bulunduğuna ve Taşnakların bu cephaneyi patlatıcağına dair yalanlar yayıldı. Herşeye kanan müslüman nüfusa hükümetin herhangi bir kanıt göstermesine ihtiyaç yoktu ve böylece istediğini yani Hıristiyanlara karşı Müslümanları tahrik etmeyi başardı.
Aydınlar tutuklandıktan sonra genel tehcir emri geldi. Ermenileri tehdit eden bu tehlike devlet memurları tarafından istismar edilerek onları güya tehcirden kurtarabilecek yetkilerinin olduğunu söyleyerek onlardan büyük miktarda para elde ettiler. Tehcirden kaçabilmek için Tokat Ermenileri, mutasarrıfa 1600 Türk lirası (yaklaşık 20.000 mark) ödemişlerdir.[32]
Sivas’ta en son sürgüne gönderilenler Ulaş’lı Ermenilerdir. Buğday deposu Ulaş’ın hasadını yapmaları için beklemiş en sona bırakılmışlardı.
“Talan! Talan! Katliam, hırsızlık, yıkım… Köylülerimiz buğdayları yeni toplamış, ambarları doldurmuştu ve dolayısıyla Türkler artık Ermeni erkeklerini öldürebilirdi. Bizi son anda yerimizden etmelerinin nedeni buydu. Yazın tam ortasındaydık… Tüm köy halkı bekleyişteydi, kıpırtısız, sessiz ve kaygılı. Arkamızda, ağır ağır, kadınlardan, yaşlılardan ve çocuklardan oluşan upuzun bir kuyruk oluştu. Türk jandarmalar bağırıyor ve tüfekleriyle onları bize doğru ittiriyordu…”[33]
Talan ve Soykırımın günümüze uzanan izleri
Hıristiyan Mezarlıkları her yerde devletin ilgi alanında olduğu gibi Sivas’ta da devletin yakın ilgisineden mahrum değildir: Ermeni mezarlığındaki mezar taşlarını sökülmüş ve üzerlerindeki yazıları silinmiş. Daha sonra bu mezar taşları ve yıkılan kiliselerden çıkan taşlar kaymakamlık binasının önüne getirilmiş ve bu malzemeyle Turan Otel, İttihat ve Terakki Cemiyeti Kulübü binası, şehir matbaası ve teknik resim dairesi inşa edilmiştir. Üstelik bu inşaatlarda Amele-“askerler” çalıştırılmıştır.[34]
Vali yardımcısı Ahmet Hilmi, Şehrin yeniden tanzimi yolların ve meydanların açılması sırasında yıkılan Müslümanlara Ermeni mülklerinin tahsis edildiğini yazar. [35]
Soykırımın izlerini Osmanlı Bankası Arşivinde bulmak da mümkündür. Zira, Sivasta öncelikle yapılan uygulamalardan biri de Ermenilerin birikimlerine el koymaktır. “Osmanlı Bankasında ki hesaplar da önce dondurulur daha sonra Muammer’ın emriyel bu hesaplara el konur.”[36] Banka arşivi tasnif edilmiş bulunmasına rağmen araştırmacılara kapalı olduğundan Ermenilerin banka hesaplarında ve kiralık kasalarında bulunup el konulan nakit , döviz, tahvil ve hisse senetlerinin miktarlarını bilemiyoruz.
12.1. 1936 günlü Tan Gazetesinde Osmanlı Bankası Sivas Şubesinde hesapları bulunan Ermenilere ait miktarlardan çok küçük bir bölümü Merkez Bankasına ilanında yer almaktadır. Buna Göre M. Suryan’ın 44.67, A. Donikyan’ın 60.-, A. Koçyan’ın 40.-, M.O. Gezeryan’ın 29.- lirası nın hazineye gelir kaydedileceği bildirilmektedir. [37]Osmanlı Bankası Arşivinde Ermenilern el konulan değerlerine dair daha fazla bilgi bulunduğunu 1936 yılı gazetelerindeki Merkez Bankası ilanlarından anlayabiliyoruz.
Talan ve paylaşımlara dair Sivas, Amasya, Kayser ve Giresun gazetelerinden bir kaç örnek okuyucuya yeterli bilgiyi vereceğini düşünüyorum.
SİVAS
Sivas Vilayet Gazetesi
18 Ağustos 930 günlü gazetedeki Hafik Tapu Memurluğunun ilanından Duhancı zade Hacı Mustafa mahdumları 1896 yılından beri tapusunu almadıkları emlakın tapusunu alma akıllarına geldiğini okuyoruz. hem 1896 yılı şaibeli, hem de 36 yıl sonra tapu senedi alınmak istenmesi de akıllara sahte belge ve sahte şahitlerle mülklere el konulması meşrulaştırılıyor.
12. 2. Teşrin [Kasım] 1930 günlü Sivas Gazetesinde yine hazineye gelir olmak üzere, Soykırım sürecinde el konulan Ermeni mülkleri satışa konu olmuştur.
Sivas Defterdarlığından
| B. Muham-mine lira | Kıymeti Mu-kayyede | Umum No: | Kayıt No: | Arşın | Cinsi | Mevkii | Sahibi evveli |
| 1500 | 450 | 28 | 981 | ||||
| 1080 | 27 | 980 | 400 | Üç bap hane | Sarı şeh | Purut oğlu zevcesi Anna Purut oğlu Akup Avadis ve saire Purut Arminak zevcesi Vartin B. 8 sene | |
| 900 | 28 | 981 | |||||
| 112 | 1485 | 44 | 310 | İki arsa | Gögçe bostan | Toruk oğlu Artin zevcesi Vartin Attar oğlu Dülger artin Peşin | |
| 57 | 1643 | 45 | |||||
| 1350- 50 | 5973 | 2029 | 400 | Hane ve… | Pazar | İstanbullu oğlu İramus keşiş oğlu diğeri Kalaycı nişan 4 taksit | |
| 787 | 5974 | 2030 |
13.3.932 günü gazete ilanında
Ermeni mülkleri, birçok kuruluşa verildiği gibi, İttihat ve Terakki’ni devamı olan dönemin iktidar partisi CHP’nin de mülkiyetine geçirilmiştir. 11 Nisan 1932 tarihli gazetede satışa sunulduğu bildirilen Partinin mülkiyetindeki satışa konu mülklerinde Ermenilere ait olduğuna kuşku yoktur.
Sivas Cumhuriyet Halk Fırkası İdare heyeti Riyasetinden
| Bedeli Sabıkı Lira | No: | Nev’i | Mevkıi |
| 3100 | İzmir oteli ve Garajı ve kahvehanesi | Cumhuriyet caddesinde | |
| 500 | Kargir Maza İş Bankası ittisalında | “ “ | |
| 500 | 1 | Kahvehane | “ “ |
| 500 | 2 | Bakkaliye Mazası | “ “ |
| 500 | 3 | Lokanta | “ “ |
| 165 | 4 | Berber dükkanı | “ “ |
25 Haziran 1940 günlü gazete de satıla satıla tükenmeyen el konulan Ermeni mülklerini listeler.
Sivas Vilayet Defterdarlığından
| Mahallesi | Metre murabbaı | Beher metre murabbaı | Umum No | Muhammen Lira Kuruş | Kimden metruk olduğu |
| Gami kebir | 117 | 0 60 | 4640 | 70 20 | Zaralı Boyacı oğlu Mardiros |
| Gökçe bostan | 131 | 0 35 | 1485 | 45 99 | İşhanlı Kirkor |
| Üryani Zimmi | 36 | 0 50 | 7201 | 19 | Kirişçi oğ. Oskihan mahdumu mardiros |
| Ağca bülke | 96 | 1 | 3543 | 96 | Basmacı oğlu artin |
| “ “ | 72 | 1 | 3544 | 72 | “ “ ohan |
| Akdeğirmen | 140 | 2 | 5739 | 280 | Keçe oğlu markos ve boğus |
| “ | 120 | 2 | 5750 | 240 | Keşiş oğlu nişan zevcesi |
| “ | 100 | 2 | 5741 | 200 | Eskici oğlu karabit ve müştereki |
| Muradiye | 38 95 | 0 40 | 8272 | 15 60 | Boyacı oğlu arşak ve oskihan |
| “ | 38 95 | 0 40 | 8273 | 15 60 | Çoğancı oğlu Boğus |
| “ | 38 95 | 0 40 | 8274 | 15 60 | “ “ Erşak ve |
| “ | 59 78 | 0 40 | 8275 | 23 91 | Aramyan sami ve hemşiresi ve validesi |
| “ | 78 50 | 0 40 | 8276 | 35 | Firenkil oğlu ohanis |
| “ | 101 60 | 0 40 | 8277 | 52 74 | Çonğancı oğlu kirkor |
| “ | 97 76 | 0 40 | 8278 | 39 10 | Zaralı oğlu kalost |
| Gazi Burban | 247 50 | 1 | 3168 | 247 50 | Tavralı zora veledikirkor |
| “ “ | 484 | 1 | 3168 | 484 | Tavralı ohlu soğmin |
| “ “ | 165 | 1 | 3170 | 165 | Zaralı oğlu artid |
| “ “ | 247 50 | 1 | 3171 | 247 50 | “ “ İranus |
| “ “ | 450 | 1 | 3172 | 450 | Tavralı keşiş oğlu tavit |
| “ “ | 495 | 1 | 3172 | 495 | Zaralı oğlu uranus |
| “ “ | 460 | 1 | 3179 | 460 | Kuyumcu oğlu hafidi agop |
| “ “ | 451 | 1 | 3180 | 464 | Keşiş oğlu minas zevcesi şuşan |
| “ “ | 46 | 1 | 3234 | 64 | Gürünlü oğlu canik |
16 Temmuz 1940 günlü gazetede el konulan Ermeni mülklerinin listelendiğini görüyoruz
Sivas Vilayeti Defterdarlığından
| Mahallesi | Metre Murabbaı | Beher metre murabbaı | Umum No | Muham. Lira K. | Kimden metruk olduğu |
| Akdeğirmen | 140 | 2 | 5739 | 280 | Keçeci oğlu markos ve mokosdan |
| Gazi burhan | 165 | 1 | 3170 | 165 | Zaralı oğlu artin |
| “ “ | 247 50 | 1 | 3171 | 247 50 | “ “ İranus |
| “ “ | 450 | 1 | 3172 | 450 | Tavralı keşiş oğlu tavit |
| “ “ | 495 | 1 | 3172 | 495 | Zaralı oğlu iranus |
| “ “ | 460 | 1 | 3179 | 460 | Kuyumcu oğlu hafidi agop |
| “ “ | 454 | 1 | 3180 | 454 | Keşiş oğlu minas zevcesi şuşan |
5.2.41 günlü Sivas Gazetesinde İhmal Oğlu Vartavar ve oğlu Asadur’un el konulan köşkünün satışa çıkarıldığını okuyoruz.
Şarkışla Mal Müdürlüğünden
Gemerek nahiyesinde kain ihmal oğlu Vartuvar ve oğlu asadordan metruk Doğusu yol, batısı karakin’den metruk Hazine evi Şimali yol ve hazine arsası cenubu yol ile mahdut 85 buçuk metre murabbai arsayı ihtiva eden fevkani dört oda bir salon ve üstte bir köşk tahtani iki oda bir salon ve bir balayı müştemil üzeri kalvanizli saçla kapalı ve temamen ardıç keresteden yapılmış beş yüz lira muhammen bedelle bir bap hanenin mülkiyeti 14.1.941 tarihinden itibaren bir ay müddetle müzayedeye konulmuştur. 14.2.941 tarihine musafirCuma günü saat 10 buçukta ihalei katiyesi yapılacağından taliplerin % 7 buçuk teminat akçalarile birlikte Şarkışla malmüdürlüğünde müteşekkil komisyona müracaatları rica olunur.
5.11.1941 günü yayınlanan sivas Gazetesindeki kayıp ilanında bilgilerden kuşkulanmamız için her türlü nedenimiz mevcuttur. Hafiğin tuz hisar köyünden Osman oğlu Ali kaya 1904 tarihinde Ermenilerden satın aldığını iddia ettiği mülkü 1941 yılında yani yaklaşık yarım asır sonra tapuya kaydettirmek istemektedir. Gerçekte Ermenilerden gaspedilen mülkleri satınalma senedini kaybettiği gerekçesine sığındığını söyleyebiliriz. yalan beyan ile gaspettiği mülkü tapuya kendi adına kaydettirmek istemektedir. mevzuat buna müsaittir.
Yitik
Hafik kazasının tuz hisar köyünden değirmenci oğlu sahak veledi yebik’den 320 tarihli senet mucebince satın aldığım mezkur köyde acısu ve hark kenarında ve ağılda ve su başı mevkiinde dört parça tarlanın ve yine aynı köyden aynı tarihli senedi adi mucibince markar oğullarından kazar oğulları beyrus ve tekfur ve donikden ayrıca satın aldığım gölbaşı ve tuzia ve göl tarla ve göl tepe ve hamal maşad mevkilerinde altı tarlaya ve markar oğlu donikten yine aynı tarihli senetle satın aldığım karzu mevkiinde ki bir kıta tarlaya ait üç kıta senedi ve iki ellişerden yüz liralık alacak senedimi ve iki kıta makbuzumu bir cüzdan içinde gaip ettiğimden bulup getirene on lira müjde vereceğimi sayın halka ilan ederim.
Hafiğin tuz hisar köyünden Osman oğlu Ali kaya
AMASYA
Amasya Gazetesi
19.6.930 günlü Amasya Gazetesi
Vilayet defterdarlığından
| Cinsi | Mevkii | Mesahası | Kimden metruk | Kym. |
| Gürüm | Dıragup | 2 dö. | Salyan astadu kızı Lusya ve Viktorya | 50 lr |
| Fırın 29-35 his. | Bayezit pş. | 40 mt | Çekem oğlu Artin ve saire | 100 lr |
| Hanenin tamamı | “ “ | 350 mt | Çekem oğlu zevcesi ihsabet | 300 lr |
| Meyvalık | Dıragup | 12 | Kasap Tatyos | 75 lr |
| “ | “ | 1 | Keleş oğlu Agop | 25 lr |
| “ | Köle mezarı | 2 | Boğos oğlu Artin | 50 lr |
| “ | Boğaz köprü | 4 | Ambar oğlu Agop | 00 lr |
Yukarıda yazılan gayri menkulatın mülkiyetleri peşin bedel ile satılmak üzere müzayedeye konulmuştur. 9-7-930 Çarşamba günü saat 14 te ihaleleri yapılacaktır. Fazla malumat almak isteyenlerin milli emlak dairesine müracaatleri ilan olunur.
17.4.1930 günlü Amasya gazetedeki Amasya icra Memurluğunun ilanında Mıgırdıç kızı Naciye’den söz edilmektedir. Mıgırdıç’ın kızı nasıl Naciye olmuştur? Naciye el konulan Ermeni yetimlerinden birimidir?
Amasya İcra memurluğundan: Şeyhzade Hasan ef. Ye borçlu Bayezit paşa mahallesinden mıgırdıç kızı Naciyenin ipotek suretile merhun mahallei mezkurde vaki sağı dere, solu Parsih hanesi, arkası taşçı oğlu Vartan, cephesi yol ile mahdut bir bab hanesinin tarihi ilandan itibaren bir ay sonra 17-5-930 Cumartesi günü saat 14 te açık artırma suretile satılacağı…
20.2.930 günlü Amasya Gazetesi
Vilayet Defterdarlığından
| M.Kym | Nev’i | Mikd. | mahalli | Kimden metruk |
| 100 | Tarla nısıf | 13 | Oluzda seki arpalık | Amasyalı demirci oğlu Karabit |
| 150 | tarla | 12 | Oluz karacayer | “ “ “ “ |
| 75 | Tarla nısıf | 40 | Oluz nohutluk yassı evlek | Yağcıyan Artin den oncu[?] |
| 25 | tarla | 6 | Soma kepezler | Ladikyan Kirkor |
| 25 | “ | 2 | Soma köyönü | “ “ |
| 60 | “ | 2 | “ “ | “ “ |
| 50 | “ | 5 | “ “ | “ “ |
| 25 | “ | 6 | Soma Kuru kulak | “ “ |
| 40 | “ | 5 | Yazı para | “ “ |
| 40 | “ | 5 | çayırbaşı | “ “ |
| 40 | “ | 6 | Çorak başı | “ “ |
| 35 | “ | 6 | “ “ | “ “ |
| 30 | “ | 3 | Dereyerde oruç | “ “ |
| 30 | “ | 6 | kolduran | “ “ |
| 20 | “ | 6 | suluk | “ “ |
| 50 | “ | 8 | Gül kuç İhaleleri 12 Mart 930 Çarşamba saat 14,50 | “ “ |
| 250 | hane | 120 | Pazarı sufla | Merzifonlu Kirkor |
| 350 | “ | 105 | “ “ | İbranusyan Kiğork |
| 300 | “ | 88 | yakutiye | Ermeni safire kadından mahlül hane |
| 200 | “48/64 hs | 91 | “ | Dede samibeyle müşterek |
| 200 | Hane | 84 | Bayezit Pş | Hacıköylü Aştadur |
| 30 | Harap hane | 90 | Yukarı savadiye | Mencikof |
İhaleleri 13 Mart 930 Perşembe günü saat 14,50
BÜNYAN İLÇESİ
Kayseri gazetesi
Bünyan Malmüdürlüğünce verilen ilanda önceki sahibi Bahadır oğlu namı diğer dadar O. İssail’e ait 8 parça, gogos O. Yuvanaki’ye ile çoban o. Sava ve leylek oğlu bedronos vesaire’ye ait 1’er parça ait gayri menkulun satış ihalesinin yapılacağı bildirilmiştir. Gayri menkulun hudutları belirtilen açıklamada emval-i metrulekerin kasaba bürokratı ve eşraf tarafından yağmalandığı ve işgal edildiği görülmektedir.
İcra dairesinin satış ilanında Talas Harman Mahallesinde Ali Oğlu Hacı Mehmedi’n pencetepe mevkiinde haczedilen gayri menkulun hudutları tarif edilirken ;batısında Manuk oğlu eşe’nin mülkünün var olduğu belirtilmektedir.
2.11.1933
Bünyan Malmüdürlüğünden:
| cinsi | mevkii | m.kym. | köyü | Sahibi evveli | hududu |
| Hane arsası | Derviş ağa | 1000 | bayramlı | Gorgor oğlu bodramuş ?ıddı Sofya ve navruz oğlu bodos | |
| “ “ | Bayramlı | 700 | “ | Keşiş oğlu anastas ve yuvagim ve nikola | Keşiş oğlu anastas şimdi veli oğlu İsmail… |
| Dükkan arsası | Köy içi | çiftlik | Efkereli demirci nazar serkis | ||
| Hane arsası | köyde | 500 | Derviş ağa | Leylekçi o.kara,bodos,sava | |
| 7 göz arsa | “ | 500 | sıvgın | Balıkçı o.oham | |
| 12 göz arsa | “ | 2000 | “ | bedros | … önü yol ve kısman lilekçi O. Ohan hanesi |
| 7 göz arsa | “ | 1500 | “ | Gönül O.ağup ve artin ve fernizli serkis | Sağı gömül O. Bedros… solu senedin… |
| 5 göz arsa | “ | 5000 | “ | Gönül O.ağup ve artin ve fernizli serkis ve artin | … arkası kavaklı O. Nazarit… |
| 5 göz arsa | “ | 1506 | “ | Zabun O. badros | Sağı ufak yol fernizli bedros solu zabunyan karabit arsası ilyanın kozma arkası s.senet |
| arsa | “ | 1000 | “ | Zabun O. Karabit | Sağı aşiçen O. Solu Zabun O. Bedros arsası elyevm hazine arsası aşiçen O. Ağup yakuba satılan hane önü yol |
| arsa | “ | 1000 | “ | Hayrabit O.tavit ve balıkçı ohan | … garben yol ve kavukçu O.nazarit olup kahramana verilen hane şimalen kavukçu O.nazar cenuben yol terk edilen balıkçı ohan hanesi |
| arsa | “ | 500 | “ | Aşiçen O.abraham gök oğlu serup | |
| 11 göz arsa | “ | 2500 | “ | Aşiçen O. Ağup parsih O. Mardiros haçik O. serkis | …şimalen gök oğlan ohan şarken haçik O. Serkise ait iken fetullah işgalindeki gübrelik arsası |
| 13 göz arsa | “ | 2000 | “ | Baytarcı O. Tavit iğya O. Karabit ve markar | Şarken yenice o. Serkis hanesi, şimalen sarı keşe O.avakim arsası olup çerkes Hüseyin işgalinde dam ve kısmen Tavudun harap hane arsaları… |
| 5 göz arsa | “ | 1000 | “ | Yenice O. Serkis | Şarken yenice O. Serkisten fethullah E.ye geçen hane garben iğya, karabit ve markarı hane arsası… |
| 11 göz arsa | “ | 2000 | “ | Ayvalı O. Serkis setkaz O. Kirkor ve minas | …cenuben ohan ve Abraham arsası |
| 13 göz arsa | “ | 2000 | “ | Baytarlı o tavit ve keşiş minas | Ş.hayrabit o.hayrabit hanesi olup kamil arsası…şimalen ve cenuben mardiros, tavit ,iğya O. karabit |
| 18 göz arsa | “ | 5000 | “ | Markar O. Ağup ohannis ve minas ve panus | |
| 7 göz arsa | “ | 700 | “ | Dik kulak o. serkis | … şimalen mığırdıç… c.kıs.ağup |
| 3 göz arsa | “ | 1500 | “ | Mığırdıç ve ağup | …c.eyvah O. Serkis arsası |
| Hanearsası | “ | 800 | “ | Serkis o. kirkor | Ş.eyvah o. Serkis hane arsası |
| “ | “ | 500 | “ | eyvah o. Serkis | …c. Serkis o. Kirkor hanesi |
| “ | “ | 2500 | “ | Karagöz O. ağup | Ş. Hacı artin O. Serkis, şimalen arakilin samanlığı c. İğya ve manuk ve artin |
| 6 göz arsa | “ | 6 [?] | “ | Keşiş O. Haçatur O. Manuk ve serkis | Şarkan yol ve kısmen artin hanesi…arkası kısmen iğya O. İğya ş. Arakil hanesi olup mehmede verilen hane c. İğya o.iğya |
Mülkiyetinin satış müzayedesi: 5-11-933
1 Nisan 1935 Kayseri Gazetesindeki Bünyan Malmüdürlüğünün ilanında, Cin kabit oğlu Mığrdıç ve kardeşi baba nata(?) nın yenice mahallesi yenice mevkiindeki hane arsası ve bahçe 30 liraya, Haci Kiyork oğlu Mıgırdıç ve Artin’in yine aynı yerdeki hane ve bahçesi 15.liraya keşiş oğlu Zabel ‘in kızının Derviş ağa mahallesindeki hane arsası 5 liraya satışa çıkarılmış olduğunu okuyoruz. ilanda ayrıca rum ortodoksların mülklerinin de satışa çıkarılmıştır. bunlar üzerinde de mübadil mülkü olduğuna dair bir kayıt bulunmamaktadır.
ŞABİN KARAHİSAR/ŞEBİNKARAHİSAR/ŞARKİKARAHİSAR
Yeşil Giresun Gazetesi
10 Nisan günlü Yeşil Giresun Gazetesinde Şabinkarahisar Ermenilerinin el konulan mülklerinin satış ilanını okumaktayız.
Ş. Karahisar Malmüdürlüğünden
| Köyü Mahallesi | Cinsi | Mevkii | Metre M. | K. | Metruk olduğu |
| Tamzara | Arsa | Emircihan | 32 | 500 | Odabaş oğlu Akop |
| “ | “ | “ | 96 | 800 | Zurzop oğlu Aretin |
| “ | “ | Karakuş | 84 | 500 | Cıngıllı o. haçik |
| “ | “ | “ | 78 | 1000 | Kırk kiliseli oğlu Kalok |
| “ | “ | “ | 211 | 500 | Cınkıllı oğlu Haçik |
| “ | “ | “ | 40 | 500 | Sercan oğlu Markos |
| “ | “ | “ | 24 | 500 | Sercan oğlu Ropen |
| “ | “ | Çinko | 200 | 600 | Cincuk oğlu Simion |
| Zibri | “ | Yukarı mah. | 110 | 500 | Mazman Haçik |
| “ | “ | “ | 160 | 400 | Nizam oğlu Mihran |
| “ | “ | “ | 436 | 600 | Delik göz o. Kirekjos |
| “ | “ | Aşağı mah. | 256 | 1000 | ” “ |
| “ | Harman | “ | 120 | 300 | ” “ |
| “ | Arsa | “ | 220 | 1000 | Kabanın kalok |
| “ | Harman | “ | 80 | 400 | ” “ |
| “ | Arsa | Yukarı mah. | 300 | 1600 | Kocabaş oğlu Ohannes |
| “ | “ | “ | 700 | 1200 | Partan o. ogonik ve |
| “ | “ | “ | 480 | 1800 | Atam o. Mardiros ve |
| “ | “ | “ | ?6 | 200 | Sahak oğlu |
| “ | “ | “ | 42 | 300 | Sahak o. Şeker |
| “ | “ | “ | 80 | 400 | ” “ |
| “ | “ | “ | 280 | 1200 | Atam oğlu Nişan |
| “ | “ | “ | 120 | 1000 | Kevik oğlu Artin |
| “ | Arsa ve harman | “ | 400 | 1200 | Kevik oğlu Nikoğos |
Mülkiyetinin satış müzayedesi: 16 Nisan 937
Sait Çetinoğlu
[1] “Küçük Asya’nın nüfusu en yoğun şehirlerinden biri olan büyük Sivas Vilayeti’nde 1914 yılında 204.472 Ermeni ve yaklaşık 100.000 Rum ve Süryani dahil olmak üzere toplam 1 milyon kişi yaşıyordu. Ermeni varlığı özellikle şehir merkezlerinde bariz bir şekilde görülmekle birlikte kırsal kesimde yaşayan Ermenilerin sayısı da göz ardı edilemez; Ermeniler 240 köy ve mezrada yaşıyorlardı, bu yerleşim yerlerinde kendilerine ait 198 kilise, 21 manastır ve toplam 20.599 öğrencisi olan 204 okul vardı” Raymond Kevorkian Ermeni Soykırımı, çev. Ayşe Taşkent Ekmekçi, İletişim, 2015,s 605
[2] Boğos Natanyan, Sivas 1877, Yayına Haz. Arsen Yarman, Birzamanlar Y. 2008
[3] Mücellidoğlu Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, SBF, 1968-69, s 819
[4] Raymond Kevorkian Ermeni Soykırımı, s 605-606
[5] Ahmet Hilmi Kalaç, Kendi Kitabım,Yeni Matbaa,1960. s 82
[6] Ahmet Hilmi Kalaç… s 83
[7] Ahmet Hilmi Kalaç… s 88
[8] Raymond Kevorkian Ermeni Soykırımı,
[9] Margaret Ajemian Ahnert, Amasya’nın Dikenleri, Çev.Attila Tuygan, Belge 2009, s 93
[10] Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri… s 74
[11] Raymond Kevorkian… 650
[12] Raymond Kevorkian… 657
[13] Muammer ‘in Malta dosyasında, Muammer Bey’in gönderdiği ya da kendisine hitaben yazılmış, Odabaşıyan’ın katline ilişkin bir dizi telgraf. J.4 ve sq. ile işaret edilmiştir. Vartkes Yeghiayan, Malta… s 76
[14] IPA/KEP, IPE Bürosu, 17718 (Osmanlıca orijinali, no. 230), Suşehir kaymakamı Ahmed’den. Karahisar Mutasarrıflığı’na şifreli telgraf, n° 230, 2 Ocak 1915 (20 Kanuni Evvel 1330). Fransızca tercümesi: A.y., S 34). aktaran Raymond Kevorkian… s 608
[15] Pürk Köyü 1916 Pontos Sürgününde Pontosluların toplandığı köylerden biri olacaktır.
[16] Yves Ternon, Bir Soykırım Tarihi, Çev. Emirhan Oğuz, Belge, 2012, s 325
[17] Ahmet Hilmi s 100-107
[18] Wartkes Tewekelyan, Hayatın Anlamı, Çev. Zekiye Hasançebi, Pencere,2007 s 102
[19] Halil Erhan, 1915’te 1980’e Karadeniz , Ermeniler ,Eşkıyalar, İnsanlar, Yaşamlar . İletişim.2015, s 113-116
[20] Halil Erhan, 1915’te 1980’e Karadeniz… s 117
[21] Yves Ternon, Bir Soykırım Tarihi, Çev. Emirhan Oğuz, Belge, 2012, s 325
[22] J. Byrice&A. Toynbee, Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere yapılan… s 319
[23] J. Byrice&A. Toynbee, Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere yapılan Muamele,… s 320
[24] Başlangıçta Çekes birlikleri ile birlikte direniş gösterilir ancak hükümet, Aslan Bey’i elde etmiş, Kaptan Anastas’a saldırmaya ikne etmiştir.
[25] Verjine Svasliyan, Ermeni Soykırımı, Çev. T.T. Voğormiyacıyan&P. Çavikyan, Belge, 2013, s 461
[26] Sait Çetinoğlu, 1915 Soykırım Süreci ve Direnişler, http://seyfo.seyfocenter.com/index.php?sid=10&aID=628 (29.3.2016)
[27] Kafkasyada Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri bozguna uğrayıp dağılan Bahaeddin Şakir, 1915 yılının Ocak ayında Talat’a yolladığı telgrafta, yeni stratejiyi görüşmek üzere İstanbul’a dönme isteğini yanında Ermenileri hedefe koymuştur: “Savaşın Merkezi ağırlığı ne Mısır ne Basra ve ne de Rumelidir… Şarktır” sözleriyle. Tarihi Ermenistan ve Ermenileri işaret etmektedir. BOA, DH.ŞFR., D 459, V.4(4) Akt. Ahmet Tetik, Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi, İŞ Bankası kültür Y. 2014, s 354
[28] Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri… s 55
[29] Sivas, Konya, Kastamonu ve diğer vilayetlerde bulunan mahkûmlar, bulundukları yerlerde muayeneden geçirildikten sonra elverişli olanlarının seçilip bulundukları yerlerde giydirilip Kafkas Cephesindeki Teşkilat-ı Mahsusa kuvvetlerinde görev almak isterler ve Genelkurmay Başkanlığına müracaat ederler. ATASE,BDHKol.,kls.246,D.1022,F.1-83-84. akt. Ahmet Tetik, Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi, İşbank k.y. 2014, s 345
[30] Ahmet Hilmi Kalaç, Kendi Kitabım… s 100.
[31] Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri… s 75
[32] Johannes Lepsius, Le Peport Secret, Les Massacres D’Armenie, public Avec René Pinon, Payot 1919 p 65-67
[33] Alice Taşcıyan, Bağrıma Taş Bastım, Çev. Meryem Mine, Pencere, 2009, s 27-27
[34] Raymond Kevorkian Ermeni Soykırımı… 657
[35] Ahmet Hilmi Kalaç, Kendi Kitabım… s 112
[36] Raymond Kevorkian Ermeni Soykırımı… s 618
[37] 1 Osmanlı lirası 7.2 gr altına eşdeğerdir. 4 kişiden 1 kilo 250 gram altın gasp edildiğini söyleyebiliriz. Ya diğerleri…